Bastion św. Rocha
Najnowsza i zarazem najnowocześniejsza ekspozycja skarbów na Jasnej Górze mieści się w jednym z czterech potężnych bastionów twierdzy jasnogórskiej: w Bastionie Św. Rocha, usytuowanym od strony północno-zachodniej sanktuarium. Powstanie Bastionu w jego obecnym kształcie, rozłożone na dwa najważniejsze etapy, odzwierciedla historię klasztornych fortyfikacji. Decyzja o ich wzniesieniu zapadła w 1620 roku, za czasów króla Zygmunta III Wazy, gdy pobliski Śląsk znalazł się w poważnym zagrożeniu w związku z działaniami tzw. wojny trzydziestoletniej. Ważne było zarówno zabezpieczenie cudownego obrazu Matki Bożej, jak pielgrzymów przybywających do sanktuarium, ale Rzeczypospolitej potrzebna też była silna nadgraniczna twierdza. Jej budowa przypadła na lata 1624-1639, ale prace wykończeniowe ciągnęły się aż do 1652 roku.
W rezultacie tego pierwszego, najważniejszego etapu w dziejach twierdzy, powstały obwarowania na rzucie prostokąta o wymiarach 172,87 m x 187,52 m. W narożach twierdzy zbudowano cztery potężne wieloboczne bastiony, a opisywany przez nas Bastion Św. Rocha wzniósł w latach 1631-1636 murator Jan Zywerth. Za projektanta całości uważany jest wybitny inżynier wojskowy i architekt Andrea dell’Aqua. To właśnie wzniesione przez niego fortyfikacje, nazwane przez króla Władysława IV „Fortalitium Marianum”, wytrzymały oblężenie szwedzkie w 1655 roku. Jednak szybko zmieniające się metody prowadzonych podówczas wojen, wymusiły szybko modernizację twierdzy.
Przystąpiono do niej już w 1674 roku i etapami kontynuowano do 1745 roku, opierając się o projekty wybitnego polskiego inżyniera wojskowego Krzysztofa Mieroszewskiego, z czasem unowocześniane. W trakcie tych prac wzmocniono istniejące bastiony i mury dostosowując je do nowych rodzajów artylerii, a od południowej strony zbudowano specjalny ciąg bram zabezpieczających drogę do twierdzy prowadzącą przez tzw. rawelin – dziś jest to główne wejście do sanktuarium rozpoczynające się Bramą Lubomirskich. Tak unowocześnione fortyfikacje jasnogórskie wytrzymały kilka oblężeń w XVIII wieku, ale na początku XIX stulecia straciły swoje znaczenie militarne, co zbiegło się z rozbiorami Polski. Mury i bastiony stały się cennymi zabytkami sztuki obronnej dawnych wieków.
Gdy na początku lat 90. XX wieku rozpoczynano prace remontowe w Bastionie Św. Rocha, doszło szybko do sensacyjnych odkryć. Okazało się, że pod zewnętrznymi murami bastionu, wzniesionymi w latach 1678-1681, znajdują się inne, pochodzące z czasów budowy najstarszej twierdzy w latach 1631-1636. Udało się odsłonić i pokazać ściany pamiętające czasy oblężenia szwedzkiego w 1655 roku: na murach tych do dziś widać ślady szwedzkich kul armatnich! Ponieważ w Bastionie Św. Rocha zachowały się nienaruszone wszystkie ważne elementyfortyfikacji z XVII wieku, podjęto decyzję, aby ten właśnie bastion starannie odremontować i udostępnić zwiedzającym. A skoro na Jasnej Górze przestrzenie muzealne są zawsze bardzo potrzebne, postanowiono odrestaurowane wnętrza przeznaczyć na cele muzealne. Przez wiele lat trwały prace przy odnowieniu Bastionu. W 2006 roku uroczyście otwarto pierwszą część stałej ekspozycji muzealnej w tym miejscu. Prace przy urządzaniu dalszych części trwają, a przestrzeń Bastionu jest wykorzystywana na wystawy czasowe.
W trakcie prac konserwatorskich w Bastionie Św. Rocha wydzielono pięć różnych przestrzeni, z których najważniejsza powstała wewnątrz najstarszego bastionu z 1. połowy XVII wieku, poprzez wybranie znajdującej się tu pierwotnie ziemi. Właśnie tu znajduje się otwarta w 2006 roku stała ekspozycja nazwana „Bogurodzica. Splendor Rzeczypospolitej Obojga Narodów”. Wystawa, urządzona z wykorzystaniem najnowocześniejszych technik spotykanych w muzealnictwie, obejmuje zabytki powstałe do końca XVIII wieku, w tym zbiór broni nawiązujący do funkcjonowania na Jasnej Górze garnizonu wojskowego.
Znajduje się tu również grupa cennych wyrobów orientalnych, m.in. trofeów bitwy pod Wiedniem w 1683 roku, ofiarowanych na Jasną Górę przez rodzinę króla Jana III Sobieskiego. W centrum umieszczono w gablotach pięć buław – insygniów władzy dawnych polskich hetmanów oraz m.in. szablę ofiarowaną przez króla Stefana Batorego. Całości dopełniają specjalnie konserwowane na tę okazję tkaniny oraz dzieła rzemiosła artystycznego.
Aktualnie trwają prace nad urządzeniem ekspozycji w drugiej przestrzeni Bastionu – w galerii znajdującej się pomiędzy murami twierdzy z lat 1631-1636, a tymi, które zbudowano już po potopie. Znajdzie się tu ekspozycja obrazująca dzieje walki i martyrologii Polaków w okresie zaborów i w XX wieku – aż po czasy „Solidarności”. Tymczasem wnętrza Bastionu Św. Rocha są wykorzystywane na ekspozycje czasowe wiążące się z tym zagadnieniem.
Pokazano tu w wyborze bogate zbiory darów wotywnych Lecha Wałęsy, można zobaczyć m.in. mundury wielu znakomitych Polaków: Prezydenta Ignacego Mościckiego, Marszałka Polski Edwarda Śmigłego – Rydza, generałów i oficerów II Rzeczypospolitej. Prezentowany jest bogaty zespół odznaczeń ze zbiorów wotywnych sanktuarium, wśród których pokaźną część zajmuje kolekcja płk Białkiewicza z Londynu.
